دانش و فناوری به اذعان بسیاری از کارشناسان داخلی و خارجی از نرخ رشد و سرعت قابل توجهی در ایران برخوردار است. این امر با تکیه بر نیروی انسانی متخصص و فراوان تحصیلکرده حاصل شده، اما با وجود این تبدیل دانش موجود به ثروت، چالش بزرگی است که تاکنون در کشور راه حل مناسبی پیدا […]
دانش و فناوری به اذعان بسیاری از کارشناسان داخلی و خارجی از نرخ رشد و سرعت قابل توجهی در ایران برخوردار است.
این امر با تکیه بر نیروی انسانی متخصص و فراوان تحصیلکرده حاصل شده، اما با وجود این تبدیل دانش موجود به ثروت، چالش بزرگی است که تاکنون در کشور راه حل مناسبی پیدا نکرده است. عزم مسئولان و تلاش های انجام شده در این مسیر نیز نتوانسته نتیجه چشمگیری را به بار آورد. اصولا چالش تجاری سازی دستاوردهای علمی در کشور تاکنون بسیار مورد بحث قرار گرفته و پاسخ های بسیاری برای آن ارائه شده است که هیچ کدام آنقدر ها در عمل موفق نبوده اند. فرخ مروستی، عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی شریف و بنیانگذار مرکز تحقیقات مخابرات و نیرو معتقد است نگاه موجود به موضوع تجاری سازی که به محصول دانش بنیان توجه دارد با شرایط و زیرساخت های صنعتی کشور همخوانی ندارد.
وی فروش ایده و دانش فنی را راهی منطقی تر و کارآمدتر از روش فعلی می داند و علت کند پیش رفتن برنامه های کشور در این زمینه را صحیح نبودن نگاه کلانی می داند که در پشت برنامه ریزی های مسئولان نهفته و به ناکارآمدی آنها منجر شده است.
چرا تیرهایمان به سنگ می خورد؟
معمولا هنگام تولید یک محصول دانش بنیان دیدگاه این است که این ایده برای رفع نیاز داخل تولید شود و اگر توانست در سطح بین المللی هم مطرح شود یک امتیاز اضافه خواهد بود. این یعنی ما نگاهی واقعی به بازار محصولات دانش بنیان نداریم. فناوری های پیشرفته به سرمایه گذاری کلانی نیاز دارند و بازار داخلی آنها بسیار محدود است، بنابر این هزینه تمام شده برای مصرف کننده داخلی بسیار بالا تمام می شود، در حالی که می توان همان محصول را از کشور دیگری با قیمت بسیار پایین تر خرید. چنین واقعیتی ناشی از این است که اصولا بازار محصولات دانش بنیان با فناوری پیشرفته ذاتا بازاری جهانی است و نگاه به تولید داخل به محصولات دانش بنیان فقط در باره محصولات نظامی پیشرفته توجیه دارد چراکه کشورهای دیگر معمولا این گونه فناوری ها را به دیگران نمی فروشند و قیمت هم در این موارد برای خریدار در اولویت چندم است. مروستی این تفکر که بازار داخل را به عنوان نقطه اتکا و سکوی پرش به بازارهای جهانی می داند رد کرده و اظهار می کند: «اگر این طور بود به طور مثال تلویزیون هایی که از ده ها سال پیش در کشور با نام پارس الکتریک و تحت لیسانس یک شرکت آلمانی تولید می کردیم، امروزه باید به تلویزیون ها و مانیتورهای مدرن و صاحب فناوری تبدیل می شد و می توانست با برندهایی مثل ال جی، سامسونگ و… رقابت کند. پس چرا این گونه نشد؟»
نگاه محصول محور محکوم به شکست است
نگاه به بازار بین المللی موضوع جدیدی نیست و پیش از این هم برخی کارشناسان این بحث را مطرح کرده بودند اما مروستی که از سال ۵۴ مشغول تدریس در دانشگاه صنعتی شریف بوده و طی این مدت ارتباط تنگاتنگی با صنعت نیز داشته است، راهبرد محصول محور را در تجاری سازی و صادرات فناوری های پیشرفته غیرواقع بینانه دانسته و آن را بی تناسب با زیرساخت های صنعت در کشور می داند. وی در این باره چنین توضیح می دهد: «کارها، اختراعات و پتنت های دانشگاهیان در سطح بالایی است و چون این کارها در شمار فناوری های پیشرفته محسوب می شود، عمدتا ما نمی توانیم آنها را در سطح داخل تولید کنیم. به همان دلیلی که الان تلویزیون، مانیتور و دستگاه موبایل تولید نمی کنیم و همه این محصولات متعلق به برندهای خارجی است. هرچند به دلیل نگاه محصول محور در کشور ما، شرکت های دانش بنیان فقط به فکر تولید انبوه هستند و دولت هم عمده حمایت های خود را با این نگاه برنامه ریزی کرده است، اما همان طور که گفتم در فناوری های پیشرفته بجز محصولات نظامی، در کشور ما تولید کردن مقرون به صرفه نیست.»
حمایت های ویرانگر
این استاد دانشگاه یکی دیگر از تبعات نگاه محصول محور را ایجاد حمایت های آسیب زننده به اقتصاد کشور دانسته و می گوید: «وقتی شرکت دانش بنیان یک محصول فناورانه را با هزینه بالا تولید می کند، دولت هم این سیاست را در پیش می گیرد که در های کشور را به روی واردات محصول مشابه خارجی ببندد و هزینه های واردات را تا حدی بالا ببرد که قابل رقابت با محصول داخلی نباشد که این امر هزینه های مصرف کننده را بالا برده و به اقتصاد آسیب می رساند، ضمن این که در پیش گرفتن چنین سیاستی به افزایش کیفیت و توان رقابتی محصول داخلی منجر نمی شود. درست مانند اتفاقی که در صنعت خودرو ی کشور افتاد یا اقداماتی که در 30 سال گذشته بارها شاهد آن بوده ایم، این که تولیداتی به خاطر قیمت دلار تاسیس شده، اما بعد از مدتی به دلیل اقتصادی نبودن از تولید آن جلوگیری شده است، اما متاسفانه ما حتی کارخانه ای هم در حد جهانی نداریم که بگوییم حالا که تولیدات در داخل کشور به صرفه نیست کارخانه را در کشوری مانند چین تاسیس می کنیم، به عنوان مثال ما کارخانه ای نداریم که بتواند با برندهای جهانی مانند سامسونگ یا زیمنس رقابت کند.»
صنعتی که از دانش عقب افتاده است
مروستی در ادامه واقعیت های شرایط موجود در صنعت کشور را این گونه تشریح می کند: «جهانی شدن محصولات یکسری شرایط دارد؛ اول داشتن روابط بین المللی خوب در سطح جهانی که ما از آن بی بهره هستیم. دوم: همت و نیت داشته باشیم که در سطح بین المللی با برندهای جهانی رقابت کنیم، اما یک چیزی کم داریم، چراکه مانند چین و ژاپن و کره نیروی انسانی زیاد و ارزانقیمت نداریم و کیفیت کارمان هم پایین است. بنابراین مسائلی وجود دارد که ما نمی توانیم در سطح بین المللی کار کنیم. شاید اگر با کشورهای همسایه متحد شویم و نیروی انسانی مناسب با قیمت پایین تهیه کنیم، بتوانیم با کشورهایی مثل مالزی، تایوان، چین و… رقابت کنیم. برخی از کشورها مانند ژاپن چون هزینه کارگر در آنجا بالاست در چین کارخانه می زنند که برایشان به صرفه تر است.»
نگاهی جدید به مساله تجاری سازی علم در ایران
مروستی که تجربه 15 سال کار در مشهورترین مراکز تحقیقاتی آمریکا و انگلیس را نیز در کارنامه خود دارد، معتقد است با توجه به توانمند های بسیار بالای نیروی انسانی در بخش پژوهشی کشور راهی کارآمدتر برای تجاری سازی دستاوردهای دانشمندان ایرانی وجود دارد که علاوه بر درآمدزایی می تواند بیش از پیش موجب حفظ نخبگان در کشور شود.
وی در این باره چنین توضیح می دهد: «ما می توانیم به جای این که در چین کارخانه بزنیم، پتنت داشته باشیم و به شرکت های چندملیتی ایده بفروشیم. در کشورهای خارجی برخی شرکت ها کارشان همین است و از فروش پتنت سود می کنند. ما هم می توانیم این گونه رفتار کنیم یعنی محصول ما همان مالکیت معنوی است، یعنی علاوه بر پول اولیه که برای خرید ایده پرداخت می کنند، درصدی هم بابت فروش محصول پرداخت می شود. بنابراین ما هم می توانیم ایده هایمان را بفروشیم خصوصا در زمینه محصولاتی با فناوری پیشرفته که توانایی تولیدش را در کشور نداریم، به عنوان مثال مدتی پیش ما در دانشگاه شریف برای نخستین بار در جهان موفق به طراحی نسل جدیدی از مبدل های دیجیتال به آنالوگ شده ایم و آن را به ثبت جهانی رساندیم، اما طبق محاسبات ما ساخت آن در ایران به صرفه نیست، بنابراین تصمیم گرفته ایم ایده اش را به شرکت هایی که تولید انبوه می کنند، بفروشیم.»
تحقیق و توسعه شرکت های خارجی را به ایران بیاوریم
مروستی پا را از این فراتر می گذارد و می گوید: «توانمندی های علمی ما تا حدی بالاست که حتی می توانیم بازوی تحقیق و توسعه شرکت های خارجی باشیم و این را به یک کسب و کار سودمند تبدیل کنیم. هم اکنون بزرگ ترین شرکت های دانش بنیان جهان در آمریکا و اروپا تعداد زیادی مراکز تحقیقاتی دارند، اما در ایران فقط فروشنده هستند و مرکزی ندارند. به همین دلیل ما باید این شرکت ها را طوری قانع کنیم که متوجه شوند ما توانایی فروش پتنت هایمان را داریم تا آنها هم در ایران مراکز تحقیق و توسعه تاسیس کنند و افراد به جای این که در خارج از کشور مشغول به کار شوند در همین جا شاغل شوند. در گذشته پتنت و ایده در خارج بوده و در ایران تحت لیسانس شرکت یا موسسه ای تولید صورت می گرفته اما امروزه ما می خواهیم پتنت ها در ایران صورت بگیرد و تولیدات در هر کشور دیگری که خریدار ایده های ما باشد. چنین کاری در جهان رواج دارد به طور مثال در حال حاضر شرکتی در آمریکا هست که برای پتنت هایی که تولید می کند از تولید و فروش هر موبایل در جهان یک درصدی می گیرد، حالا ببینید که این رقم چند میلیارد دلار می شود؟!»
سودآوری فروش پتنت چقدر است؟
استاد باسابقه دانشکده برق دانشگاه صنعتی شریف در ادامه با تاکید بر سود آوری بسیار بالای فروش پتنت می گوید: «قیمت پتنت ها به نوع پتنت و شرکتی که خریدار آن است بستگی دارد، اگر یک ایده حیاتی باشد میلیاردها دلار قیمت دارد. حالا ببینید اگر یک شرکتی مانند مرکز تحقیقات و مطالعات کشور کره که کار اصلی آن تولید پتنت است و هم از طریق دولت حمایت می شود و هم بخش های خصوصی مانند سامسونگ، چه مقدار می تواند سودآور باشد. این شرکت حدود 30 تا 40 هزار پتنت آماده فروش دارد. ما هم در ایران نیروی انسانی و ظرفیت زیادی در این زمینه داریم به همین دلیل به راحتی می توانیم ایده بدهیم و فقط تشکیلات و بودجه های حمایتی نیاز داریم.»
مسیر جدید نیازمند اصلاحات روش های قدیمی است
پژوهشگر حوزه مخابرات کشور، حرکت در مسیر جدید را نیازمند سیاست های جدید مدیریتی و حمایتی می داند و می گوید: «ما برای تولید پتنت های جدید به اندازه کافی ایده داریم و مساله ای که در اینجا مطرح می شود، بحث مدیریت افراد است چراکه ما در کشور شناخت درستی از تحقیق و توسعه نداریم، توصیه من در این زمینه این است که یا افراد ایرانی که خارج از کشور مشغول هستند به ایران برگردند و این مدیریت ها را به عهده بگیرند یا اگر نیروی ایرانی نیست، همان طور که برای رشته های ورزشی از کشورهای اروپایی و با قراردادهای کلان مربی می آوریم، در این زمینه هم بهتر است برای پتنت و تحقیق و توسعه مدیر بیاوریم.»
وی می افزاید: «برای حرکت در این مسیر باید حمایت های صندوق هایی مانند صندوق حمایت از پژوهشگران برای پتنت ها بیشتر شود و این امر را به صورت یک دستورالعمل قرار دهند که بتوانند مخارج اولیه را تامین کنند، علاوه بر این وامی هم که بنیاد نخبگان به شرکت های دانش بنیاد می دهد، فقط برای کارخانه زدن و امرهای اینچنینی نباشد بلکه برای تولید ایده و پتنت ها هم وامی در نظر گرفته شود.»
مروستی قوانین کشور را نیز در این زمینه نیازمند اصلاحات دانسته و در این باره می گوید: «از لحاظ قانونی باید یک روند مناسب داشته باشیم که شرکت های خارجی بتوانند به راحتی با ما قرارداد ببندند، به عنوان مثال باید شرایطی باشد که این شرکت ها به راحتی برای ما ارز بفرستند و از طریق حساب ارزی مبلغ خرید خود را پرداخت کنند، درواقع هم شرایط خارجی باید مهیا باشد مثلا نباید تحریمی بین کشورهای طرف قرارداد باشد و هم از نظر دولت مشکلی برای چنین معامله هایی نباشد.» وی همچنین بر لزوم ایجاد ساختارهایی با محوریت پژوهشکده ها در این زمینه اشاره می کند و می گوید: «این کار باید از طریق پژوهشکده ها انجام شود، یعنی پژوهشکده ها باید حمایت مالی شوند تا این طرح را به صورت نهادینه شده انجام دهند، مثلا بنیاد نخبگان به جای این که به افراد نخبه پول بدهد، به پژوهشکده ها پول بدهد تا آنها افراد نخبه را جذب کرده و ایده ها را به پتنت تبدیل کنند، اما برای شروع چنین روندی حمایت های دولتی لازم است.»
منبع: جا جم
