مسئولیت اجتماعی سازمان ها(CSR)، یک الزام در مسیر توسعه پایدار / هامون طهماسبی
مسئولیت اجتماعی سازمان ها(CSR)، یک الزام در مسیر توسعه پایدار / هامون طهماسبی

در یادداشت قبلی(لینک) به معرفی «توسعه پایدار» پرداختیم و صحبت از این شد که در حال حاضر در مراکز آکادمیک و سازمان­های مهم بین­المللی به طور جدی این نگاه را در دستور کار خود قرار داده­اند تا از پیامدهای منفی نگاه تک بعدی سنتی نسبت به توسعه پرهیز کنند. نگاهی که اگر در دستور کار […]

هامون طهماسبی

پژوهشگر و مشاور توسعه پایدار و مسئولیت اجتماعی سازمان­ها

مطلب اختصاصی اخبار مهندسی صنایع ایران

http://hamoont.ir

در یادداشت قبلی(لینک) به معرفی «توسعه پایدار» پرداختیم و صحبت از این شد که در حال حاضر در مراکز آکادمیک و سازمان­های مهم بین­ المللی به طور جدی این نگاه را در دستور کار خود قرار داده­اند تا از پیامدهای منفی نگاه تک بعدی سنتی نسبت به توسعه پرهیز کنند. نگاهی که اگر در دستور کار مخاطبین این سایت یعنی مهندسین صنایع نیز قرار بگیرد، می­ تواند منجر به تحولات مثبتی برای جامعه شود.

 اما برای رفتن به سمت پایداری در توسعه چه باید کرد؟ این سوال موضوع بحث بسیاری از کتاب­ها و مقالات در دو دهه اخیر بوده است. واقعیت این است که جدا از تکنیک­ها و روش­هایی که در مورد آن می­توان در جای خود به گفتگو پرداخت، در یک اقدام زیربنایی­تر، ما نیازمند «تغییر نگاه­­ها» هستیم و این تغییر نگاه به ویژه وقتی رخ خواهد داد که از به هم پیوستگی سرنوشت و زندگی انسان­ها و سایر موجودات بر روی سیاره زمین مطلع شویم. زباله­ای که در رودخانه­ای در خوزستان رها می­کنیم ممکن است سر از اقیانوس آرام جنوبی درآورد؛ بستن آب هیرمند در افغانستان، منجر به خشک شدن تالاب هامون در شرق ایران، بیابانی شدن منطقه، نابودی اشتغال مردمان سیستان و مهاجرت آنها می­شود؛ تالابی که در عراق خشک می­شود می­تواند منجر به ریزگرد در کشور ایران شود؛ توسعه یک معدن در کرمان ممکن است سبب آلودگی هوای روستا و شهر مجاور شود؛ یک نیروگاه برق ممکن است سبب خشک شدن سفره­های آب زیرزمینی یک دشت حاصلخیز و نابودی کشاورزی چندهزارساله در آن شود و یا فساد مالی در چند موسسه بزرگ مالی می­تواند سبب برهم خوردن بازارهای مالی دنیا و از بین رفتن بسیاری مشاغل گردد.

این به هم پیوستگی زندگی­ها، موضوع دیگری را به نوع بشر گوشزد می­کند: «مسئولیت پذیری در قبال جامعه و محیط پیرامونی». مسئولانه عمل نکردن، جدا از مذموم بودن اخلاقی، در بلندمدت به زیان خود او یا فرزندانش نیز تمام خواهد شد. در واقع تمامی صحبت توسعه پایدار این است که به جای فکر کردن به منافع شخصی و کوتاه مدت، به منافع جمعی و بلندمدت بپردازیم و این آن تغییر نگاهی است که به دنبال آن هستیم.

در عرصه توسعه پایدار، بازیگران مختلفی را می­توان شناسایی کرد. از دولت گرفته تا شرکت­ها و شهروندان. «نگاه مبتنی بر مسئولیت­پذیری»، مترادف با این است که به پیامدهای اجتماعی، اقتصادی و محیط زیستی تصمیمات و اقدامات خود در تمامی سطوح، بیاندیشیم. اما برای مدیران و مهندسین صنایع، پرداختن به نقش سازمان­ها در توسعه پایدار اهمیتی دوچندان دارد.

 در حقیقت مطالبه از سازمان­ها برای «مسئولانه عمل کردن» در قبال جامعه، موضوعی است که با گسترش روز افزون اثرگذاری آنها بر محورهای تشکیل­دهنده توسعه پایدار یعنی «اقتصاد»، «جامعه» و «محیط­زیست»، در دهه­های پایانی قرن بیستم شدت گرفته و منجر به این شده است که مفهومی به نام مسئولیت اجتماعی سازمان­ها (Corporate Social Responsibility) یا CSR در دنیای مدیریت ظهور پیدا کند. برای داشتن درکی از میزان اثرگذاری سازمان­ها و بنگاه­های اقتصادی بر توسعه پایدار، کافی است به این توجه کنیم که در میان صد اقتصاد برتر دنیا، نام بیش از ده شرکت به چشم می خورد! برای مثال، شرکت­هایی مانند «شل» و «وال­مارت»، درآمدی بیش از تولید ناخالص داخلی کشورهایی نظیر مالزی، سوئد و ونوزئولا دارند!

CSR در یک تعریف ساده، یعنی اینکه سازمان­ها در مقبال جامعه­ای که در آن فعالیت می­­کنند مسئول هستند؛ چرا که از منابع انسانی، طبیعی و اقتصادی آن استفاده می­کنند. بر خلاف نگاه سنتی به مدیریت و کسب و کار، سازمان­ها دیگر فقط در مقابل سهام­داران­شان مسئول نیستند و نباید فقط به افزایش سود کوتاه­مدت سهامداران خود بیاندیشند. بدین ترتیب انتظار می­رود سازمان­ها که در ارتباط با ذی­نفعان دیگری نیز هستند، خواسته­های مشروع آنها را هم مورد لحاظ قرار دهند. ذی­نفعان، موجودیت­ها، گروه­ها و افرادی هستند که بر سازمان اثر می­گذارند یا از آن اثر می­پذیرند و طیف وسیعی را شامل می­شوند؛ از کارکنان، مشتریان، شرکای تجاری و جوامع محلی گرفته تا محیط زیست، رسانه­ها، نهادهای مردمی، شهروندان و دولت. از این دریچه، می­توان CSR را یکپارچه کردن دغدغه­های اجتماعی و محیط زیستی با عملیات سازمان­ و وارد کردن آن مسائل در تعاملات مابین سازمان و گروه­های مرتبط با آن نامید.  CSR ، در هم تنیده با مفهوم «اعتماد» است. اگر یک سازمان اعتماد جامعه را از دست بدهد، شهرت آن ضربه خورده و ریسک­های بزرگی در روابط خود با جوامع محلی و دولت متحمل خواهد شد که نهایتا باعث خواهد شد ارزش سهام، اقبال مشتریان یا میزان سوددهی آن نیز کاهش پیدا کند.

طبق مطالعات جهانی، شرکت­های موفق در زمینه CSR، وفاداری، انگیزه و عملکرد بهتری در میان کارکنان­شان دارند. البته این تنها دلیل توجه سازمان­ها به CSR نیست؛ مدیران سازمان­ها انگیزه­های بیشتری نیز برای گام نهادن در مسیر CSR دارند: شهرت و مدیریت برند، مدیریت ریسک، دسترسی بهتر به منابع سرمایه، نوآوری و یادگیری، صرفه جوئی در هزینه ها و کارائی عملیات، رقابت و نفوذ در بازار، مجوزهای اجتماعی برای تداوم کار، ارتباط بهتر با مقامات دولتی، بهبود مستمر و ارتقاء سازمانی. این­ها همه سبب شده که CSR موضوعی مهم در ادبیات امروز دنیای مدیریت باشد.

نگاهی تاریخی به فضای کسب و کار ایران، مصادیقی از مسئولیت پذیری اجتماعی کسب و کارها و سازمان­ها در قالب کمک­های خیریه و مبتنی بر فرهنگ و ارزش­های سنتی و مذهبی را بر ما نمایان می­کند. اما حقیقت این است که مسئولیت اجتماعی سازمان­ها(CSR)، موضوعی فراتر از این است و آن را نباید با کار خیریه اشتباه گرفت؛ ما در CSR به دنبال مدیریت موثر پیامدهای اجتماعی، محیط زیستی و اقتصادی فعالیت­های سازمان­ها به عنوان بخشی از برنامه راهبردی و شیوه کسب­وکار آنها هستیم.

 CSR به مفهوم مدرن آن، همراستا با توسعه و ظهور سیستم­های مدیریتی مبتنی بر استانداردها و چارچوب­هایی نظیر ISO9000(مدیریت­کیفیت)، ISO14001(مدیریت­محیط­زیست)، SA8000(پاسخگویی­اجتماعی)، OHSAS18001(ایمنی­و­سلامت شغلی) توسعه یافته است. ISO26000، جدیدترین استاندارد اختصاصی مسئولیت اجتماعی سازمان­ها و تکمیل­کننده این روند است.

در طول دهه­­های گذشته چندین اصطلاح دیگر نیز برای اشاره به این مفهوم به کار برده شده است: triple bottom line, corporate sustainability, corporate citizenship و …،

در چند سال گذشته و در یک سیر تکاملی، ادبیات این حوزه به سمت «پایداری سازمانی» همگرا شده است. به طوری که امروزه، مفهوم «پایداری سازمانی» پیش­روترین و جامع­ترین اصطلاح مرتبط با مسئولیت اجتماعی سازمان­هاست و به این معنی به کار می رود: «ایجاد ارزش بلندمدت برای سازمان و ذی نفعان آن با در نظر گرفتن تمامی ابعاد فعالیت های سازمان در جنبه های محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی». این تعریف، هم راستا با پر اهمیت شدن موضوع «توسعه پایدار» در عرصه جهانی و منطقه ای نیز هست.

ایران، کشور عزیزمان نیز به عنوان کشوری در حال توسعه، به طور جدی با مسائل و چالش­های مرتبط با توسعه پایدار درگیر است و سازمان های ایرانی، با عملکرد مسئولانه خود در قبال جامعه، محیط زیست و اقتصاد، نقش مهمی در هدایت فرآیند توسعه در کشور به سمت پایداری بر عهده دارند. تنها از این طریق است که می­توان به آینده­ای آباد و پایدار برای کشورمان امیدوار بود؛ آینده­ای که در آن، صحبت از «پایداریِ توسعه»، امری عینی و قابل لمس در زندگی روزمره ساکنان این مرز و بوم باشد.