پيرامون TRIZ در دنياي علم چه مي‌گذرد؟/ زینب عوایدی

هر گونه تصمیم‌گیری برای اقدامات آینده، نیازمند دسترسی به اطلاعات و پردازش آن‌ها با محوریت موردنظر است. امروزه بانک‌های اطلاعات جهانی، امکان دسترسی به اطلاعات را فراهم می‌آورند. استفاده از TRIZ در عرصه‌های عملیاتی وابسته به آشنایی نیروی انسانی سازمان‌ها با این متدولوژی است. این آشنایی نیز نیازمند برنامه‌های آموزشی دقیق و منسجم سمیناری و کارگاهی است. در محافل علمی و صنعتی، همیشه با یک سوال اولیه مواجه هستیم که «آیا توانمندی TRIZ و نوآوری نظام‌یافته در عرصه‌های عملیاتی ثابت شده است؟». چگونه می‌توان پاسخی را برای این سوال ارایه نمود تا شاید در پی آن، سازمان‌ها راهی را به سوی یادگیری و بکارگیری این متدولوژی کشف و حل مسأله آغاز نمایند. بررسی میزان مقاله‌های علمی تولید و منتشر شده بر اساس هر یک از متدولوژی‌های کشف و حل مسأله یکی از روش‌های تولید پاسخ برای این سوال مدیران سازمان‌ها و صنایع است. برخی از مقالات به¬صورت مستقیم دستاوردهای کشف و حل مسأله را در عرصه‌های نظری و عملیاتی ارایه می‌کنند و برخی دیگر نیز به تکمیل متدولوژی‌ها می‌پردازند. اگرچه برخی از مقالات علمی به تکمیل و غنی‌سازی متدولوژی‌ها می‌پردازند اما در مورد دسته دوم نیز واضح است که بی‌شک هرگونه تکمیل متدولوژی در سایه کشفی از میزان ناکارآمدی متدولوژی در برخی عرصه‌های عملیاتی است، بنابراین همین گروه را هم می‌توان نمونه‌هایی از بکارگیری متدولوژی‌ها دانست.

پایگاه علمی «SciVerse Scopus» از بزرگترین پایگاه‌های داده جهانی برای یافتن خلاصه‌ مقاله‌های نشریات معتبر جهانی و ارجاع‌ به مقاله‌ها است. تاکنون در این پایگاه حدود 46 ميليون مقاله از 5000 ناشر معتبر در سراسر دنیا به ثبت رسیده‌است. برای بررسی اقبال صنایع و خدمات جهان به نوآوری، نگاهی بر داده‌های این پایگاه آماری خواهیم داشت. 4 واژه «TRIZ»، «Systematic Innovation»، «Innovation» و «Problem Solving» را برای تحلیل ابتدایی وضعیت نوآوری برگزیده‌ایم. این 4 واژه بسیار به هم نزدیک هستند اما تفاوت‌های معناداری با یکدیگر دارند. به عبارت دیگر اگرچه TRIZ و نوآوری نظام‌یافته در ایران به یک معنا و مترادف به کار گرفته می‌شوند اما در معنای علمی از یکدیگر متمایز هستند. بررسی روند تولید و انتشار مقاله‌های علمی مرتبط با واژگان کلیدی انتخاب شده، ضمن ارایه اهمیت تحقیقات این عرصه، برخی اتفاقات مهم تاریخی مانند برگزاری کنفرانس‌ها، ظهور و بروز نظریه‌های مرتبط یا ظهور صاحب¬نظران هر عرصه را نیز نشان می‌دهد.
در جدول زیر، نتایج جستجوی 4 واژه انتخابی در سال‌های 2000 تا 2011 به تفکیک ارایه شده است. در این جستجو تنها مقاله‌هایی در آمارها شمارش شده‌اند که واژه‌های انتخابی در «عنوان»، «چکیده» و «واژگان کلیدی» آن‌ها به صراحت آمده است
TRIZ:

روند افزایشی مقاله‌های TRIZ از سال 2000 تاکنون را می‌توان در نمودار زیر مشاهده کرد:

کشورهای فعال: جدول زیر کشورهایی را نشان می‌دهد که در فاصله سال‌های 2000 تا 2011 بیشترین مقاله‌های TRIZ را منتشر نموده‌اند. کشور چین با آماری بیش از 3 برابر کشور دوم در ردیف اول قرار دارد.

نویسنده‌های فعال: نویسندگانی از چین، فرانسه و ایتالیا، پژوهشگرانی هستند که بیشترین مقالات TRIZ را تولید نموده‌اند.
نویسنده اول: Runhua Tan با 51 مقاله از سال 2000 تاکنون، پرکارترین نویسنده است. وی از سوی (Hebei University of Technology, School of Mechanical Engineering) کشور چین معرفی شده است. محدوده موضوع‌های این نویسنده، مهندسی، علوم کامپیوتر، کسب و کار، مدیریت، حسابداری و … است و از سال 1991 تا 2010 مقاله‌های وی منتشر شده است.
نویسنده دوم: Denis Cavallucci با 19 مقاله از (INSA Strasbourg, Laboratory of Design Engineering) از کشور فرانسه، در ردیف دوم قرار دارد. محدوده موضوع‌های وی مهندسی، علوم کامپیوتر و علوم تصمیم¬گیری و … است و از سال 2001 تا کنون مقاله چاپ شده دارد.
نویسنده سوم: Gaetano Cascini با 16 مقاله از بخش مکانیک موسسه پلی تکنیک میلان ایتالیا (Polytechnic Institute of Milan, Department of Mechanics) در زمینه مهندسی، علوم کامپیوتر و علوم تصمیم گیری و … نویسنده سوم است. وی از سال 1997 تاکنون مقاله داشته است.
اکثر مقالات چاپ شده در این حوزه در مجله (Procedia engineering) به چاپ رسیده است و بعد از این نشریه، مجلات (Advanced materials research)، (IFIP international federation for information processing) و همچنین مقالات به چاپ رسیده در کنفرانس (ASME design engineering Technical conference) قرار دارند. در عین حال برگزاری و چاپ مقالات برتر کنفرانس های (Triz future) در سالهای 2008 و 2010، در مجله  (Procedia engineering) نقش به¬سزایی در توسعه و انتشار مقالات علمی این حوزه داشته است.

نوآوری(Innovation):
درباره نوآوری از سال 2000 و حتی پیش از آن تحقیق‌های زیادی صورت گرفته است. در بررسی انجام شده، روند پژوهش‌ها از سال 2000 به بعد از شکل زیر تبعیت می‌کند:

کشورهای فعال: کشورهایی که بیشترین تحقیق را درباره نوآوری در طول سال‌های مورد نظر انجام داده‌اند، در جدول زیر ارایه شده‌اند. کشور امریکا با 24426 در ردیف نخست قرار دارد:

نویسنده‌های فعال: نویسندگانی از آرژانتین، آمریکا و چین، بیشترین مقاله را در زمینه نوآوری تولید کرده‌اند.
نویسنده اول: اولین نویسنده پرکار در زمینه نوآوری Jack CristinaAnon است که 63 مقاله دارد. این نویسنده آرژانتینی در زمینه‌های مهندسی، مهندسی شیمی، علم مواد و … تحقیق کرده است.
نویسنده دوم: نفر دوم Linda M.Zangwill با 57 مقاله است. او در دپارتمان چشم پزشکی دانشگاه کالیفرنیا از امریکا مشغول به تحقیق است و در موضوع های دارو، مغز و اعصاب، فیزیک و نجوم از سال 1985 تاکنون مقاله داشته است.
نویسنده سوم:Robert Neal Weinreb نویسنده سوم است که 56 مقاله دارد. این نویسنده، از دپارتمان چشم پزشکی دانشگاه هنگ‌کنگ است و در زمینه دارو، مغز و اعصاب، بیوشیمی، ژنتیک و زیست شناسی مولکولی و … از سال 1979 تا کنون تحقیقات خود را به چاپ رسانده است.
نوآوری نظام یافته(Systematic innovation):
جستجو با کلیدواژه نوآوری نظام‌یافته، روند زیر را نشان می‌دهد:

کشورهای فعال:کشور چین با تعداد 16 مقاله در بالای جدول کشورهای تولید کننده مقاله علمی پیرامون نوآوری نظام‌یافته است.

نویسنده‌های فعال: درباره نوآوری نظام یافته، نویسنده‌های زیادی مقاله نوشته‌اند. بیشترین تعداد مقاله‌های هر نویسنده از 2 عدد تجاوز نمی‌کند. بنابراین انتخاب سه نفر با بیشترین مقاله امکان‌پذیر نیست. سه نویسنده زیر در ابتدای فهرست نویسندگان پرکار در پایگاه داده مورد نظر به آن¬ها اشاره شده است:
نویسنده اول: Joost R.Duflou با 2 مقاله در ابتدای جدول نویسندگان قرار دارد. این نویسنده از مرکز مدیریت صنعتی  دانشگاه لوون بلژیک است و در موضوع های مهندسی، علم مواد، علوم کامپیوتر و … از سال 1999 تا کنون دارای تحقیقات است.
نویسنده دوم: CaterinaRizzi نفر دوم است که 2 مقاله دارد. این نویسنده ایتالیایی در دانشگاه برگامو و در زمینه علوم کامپیوتر، مهندسی و ریاضیات و … مشغول به تحقیق است. او از سال 1994 تا کنون مقاله چاپ شده دارد.
نویسنده سوم: Daniele Regazzoni نیز نویسنده سوم است. وی نیز با 2 مقاله و از دانشگاه برگاموی ایتالیا است. از دپارتمان مهندسی صنایع و در حوزه مهندسی، علوم کامپیوتر، کسب و کار، مدیریت و حسابداری از سال 2006 تا کنون به چاپ مقاله در این پایگاه علمی پرداخته است.

حل مسأله(Problem solving):
مقاله‌های مرتبط با حل مسأله، بیشترین تعداد تحقیقات در میان چهار واژه انتخابی را به خود اختصاص داده است. روند تعداد تحقیقات انجام شده به روایت این پایگاه داده به صورت زیر است:

کشورهای فعال: امریکا با 37737 مقاله از سال 2000 تا کنون بیشترین مقاله را در حل مسأله را تولید و منتشر کرده است. تعداد مقالات سایر کشورها در جدول زیر آمده است:

نویسنده‌های فعال: نویسندگانی از ایران، چین و کانادا، بیشترین مقاله را در زمینه نوآوری تولید کرده‌اند.
نویسنده اول: مهدی دهقان با 76 مقاله نویسنده اول است. او از دپارتمان ریاضیات کاربردی دانشگاه صنعتی امیرکبیر ایران است و در زمینه‌های ریاضیات، علوم کامپیوتر، مهندسی و … از سال 1991 تا کنون تولید علمی داشته است.
نویسنده دوم:AndrewLim با 70 مقاله از دپارتمان علوم مدیریت دانشگاه هنگ‌کنگ نویسنده دوم است. وی در موضوع‌های علوم کامپیوتر، علوم تصمیم‌گیری، ریاضیات و … از سال 1991 تا 2011 فعال بوده است.
نویسنده سوم: نفر سوم این گروه، GilbrtLaporte است که 69 مقاله دارد. این نویسنده کانادایی در زمینه‌های علوم تصمیم گیری، ریاضیات، علوم اجتماعی و … از سال 1976 تا کنون مقاله ارایه کرده است.
سوالاتی پیرامون تحقیق: با بررسی جداول ارایه شده و اطلاعات اولیه در زمینه TRIZ، می‌توان سوالات زیر را مطرح نمود:
•    چرا کشور روسیه که زادگاه TRIZ است، در جستجوها سهمی را به خود نسبت نداده است؟
•    چه عواملی باعث شده است تا مقاله‌های ‏TRIZ در سال‌های 2006 و 2010 با یک جهش مواجه شود؟
•    مقاله‌های کشور چین به کدام سازمان‌ها و صنایع آن مربوط می‌شوند؟
•    چرا کشور کره جنوبی که ادعا می‌کند در شرکت‌های بزرگ خود از TRIZ استفاده می‌کند، در ردیف‌های بالای تولید کنندگان مقاله‌های TRIZ قرار نگرفته است؟

پيرامون TRIZ در جامعه علمي ایران چه مي‌گذرد؟
متاسفانه يكي از ضعف‌هاي عمده در ساختار مدیریت علمي كشور، نبود پايگاه داده‌هاي علمي جامع و به‌روز است. سالانه كنفرانس‌هاي بسياري در كشور حتي با عنوان‌هاي بين‌المللي يا ملي برگزار مي‌شود، پايان‌نامه‌هاي زيادي تصويب و دفاع مي‌شوند، مقالات علمي-ترويجي و يا علمي-پژوهشي مختلفي در نشريات مختلف چاپ مي‌شوند و تحقيقات متعددي انجام مي‌گيرد ولي متاسفانه نتایج و دستاوردهای آن‌ها در پايگاه‌هاي علمي ثبت نمي‌شوند. بدين‌ترتيب پيگيري روند علمي كشور در حوزه‌ها و موضوعات مختلف بسيار مشكل است. با اين حال تلاش‌هايي در راستاي حل اين ضعف اساسي انجام گرفته و تاسيس وب‌سايت «مركز اطلاعات و مدارك ايران (Irandoc.ir)» توسط پژوهشگاه علوم و فناوري اطلاعات ايران را مي‌توان يكي از بهترين آن‌ها دانست. در پايگاه داده اين مركز تاكنون بالغ بر 128 هزار پايان نامه، 87 هزار طرح پژوهشي، 128 هزار مقاله مجله، 26 هزار گزارش دولتي، 94 هزار مقاله همايش، 15 هزار پايان نامه لاتين و 35 هزار پايان نامه جديد ثبت شده‌اند. با اين حال با يك بررسي ساده مي‌توان نمونه‌ها و مصادیق بسياري يافت كه در اين پايگاه به ثبت نرسيده‌اند و بنابراين به نظر مي‌رسد هنوز اين پايگاه با جامعيت لازم فاصله بسياري دارد. با اين وجود نتايج بررسي اجمالي اين پايگاه و جستجوي عناويني پيرامون TRIZ و يا حل‌مساله نشان مي‌دهد كه تعداد پژوهش‌هاي انجام گرفته پيرامون اين مباحث به طور كلي بسيار محدود است.

منبع : فصلنامه تخصصی نوآوری نظام یافته / موسسه مطالعات نوآوری و فن آوری ایران