صنعت نفت به سمت سبز شدن پیش می‌رود.

سال ۱۹۷۲ در نشستی که در استکهلم سوئد برگزار شد، روز پنجم ژوئن به عنوان روز جهانی محیط‌زیست نامگذاری شد و بر این اساس سازمانی تحت عنوان یونپ یا سازمان محیط‌ زیست ملل در سازمان ملل راه‌اندازی شد که این سازمان در سال‌های گذشته مسئولیت برگزاری برنامه‌های دوره‌ای مختلف با هدف فرهنگسازی به موازات توسعه صنعتی را به‌عهده داشته است.

اگرچه توسعه صنعتی در عرصه بین المللی با سرعت در حال پیشرفت است، اما باید توجه داشت لازم است به منظور حفظ محیط برای نسل های آینده حداقل هایی را برنامه ریزی کرد.
در کشور ما نیز در یک دهه اخیر این مساله جدی گرفته شده است. ما در میان کشورهای منطقه ازجمله کشورهایی هستیم که روند تولید علم در کشورمان سرعت گرفته و به دنبال آن، توسعه صنعتی در حوزه های مختلف و بویژه صنعت نفت مورد توجه قرار گرفته است.

پژوهشگاه صنعت نفت به عنوان یکی از بازوهای مشاوره قوی در حوزه نفت مطرح است. در نشستی که به مناسبت روز جهانی محیط زیست در این پژوهشگاه برگزار شد، با دکتر ابراهیم علایی، رئیس پژوهشکده محیط زیست و بیوتکنولوژی پژوهشگاه صنعت نفت درباره نقش این پژوهشکده در حوزه عملیاتی و فرهنگسازی برای ایجاد زیرساخت هایی برای حفظ محیط زیست در کنار توسعه صنعت نفت گفت وگو کرده ایم.

پژوهشکده محیط زیست در توسعه پایدار و پویا در صنعت نفت چه نقشی ایفا می کند؟

مقدمه توسعه پایدار و پویا، توجه به بضاعت ها و زیرساخت های طبیعی منطقه از جمله محیط زیست است که حوزه های مختلفی از جمله بخش زنده و غیرزنده را شامل می شود. امنیت بخش زنده در تنوع زیستی است که تحت عنوان ژنوم حیاتی از آن نام برده می شود. کشور ما یک کشور چهارفصل است و این ویژگی به منزله برخورداری از غنای زیستی و ژنتیکی عظیمی است. یکی از وظایف اصلی ما حفظ این ذخیره خدادادی است. به عنوان مثال در کل قاره اروپا که کشورهای صنعتی متعددی را در بر می گیرد، حداکثر ۴۰۰۰ گونه گیاهی یافت می شود و این در حالی است که در کشور ما به تنهایی بالغ بر ۸۰۰۰ گونه گیاهی وجود دارد. بنابراین نگاه بخشی از توسعه صنعتی باید به حفظ تنوع زیستی و ذخیره گاه ها معطوف شود تا این ثروت برای نسل های بعدی حفظ شود. در حوزه غیرزیستی نیز با توجه به توسعه صنعتی تغییراتی را در محیط زیست ایجاد می کنیم که این تغییرات الزاماتی را به دنبال دارد. همان الزاماتی که در دهه ۱۹۶۰ در استکهلم به تشکیل سازمان محیط زیست ملل منجر شد. بر این اساس، کشورها ملزم شدند به ازای هر گونه آلودگی که در محیط ایجاد می کنند برنامه ها و پروتکل هایی متناسب با برنامه های بین المللی داشته باشند تا نسبت به حذف و کنترل آلاینده های مختلف محیطی تلاش کنند. در پژوهشکده بیوتکنولوژی و محیط زیست سه گروه بزرگ برای این منظور تشکیل شده است که متناسب با اصل پنجاه و یکم قانون اساسی که الزاماتی را برای سازمان ها و صنایع ایجاد کرده، این سه گروه تلاش می کنند در کنار فرآیند توسعه صنعتی و احداث پالایشگاه حداقل هایی را برای حفظ محیط زیست رعایت کنند. برای مثال، هر آنچه تحت عنوان پساب و خروجی های آلوده در مناطق نفتی تولید می شود از طریق مراکزی تصفیه شده و بعد وارد دریا می شود. توسعه سیستم های تصفیه و ارزیابی سیستم های موجود در مناطق جنوبی بویژه در مناطق خشک که تامین آب در آنجا بحث حیاتی است، با هدف بازیافت پساب های صنعتی یکی از اولویت های مهم در این پژوهشکده است که از ورود پساب ها به محیط و آلودگی های خشکی و آبی جلوگیری می کند. علاوه بر این، اگر بتوانیم پساب های صنعتی را در حد استانداردهای خاصی تصفیه کنیم، می توانیم در حوزه های مختلف مورد بهره برداری مجدد قرار دهیم که در منطقه پارس جنوبی این طرح را با همکاری مجتمع پتروشیمی مبین آغاز کرده ایم.

پژوهشکده محیط زیست برای رسیدن به این هدف چه برنامه هایی را تدارک دیده است؟

پژوهشکده محیط زیست و بیوتکنولوژی، مناطق نفتی جنوب کشور را در دو بخش ساحلی و فراساحلی با همکاری شرکت نفت فلات قاره مورد ارزیابی قرار می دهد و برنامه زیست محیطی جامعی در ۱۲ مرحله پیش بینی شده است که بخش متنوعی از پایش و ارزیابی آلاینده ها تا تعیین میزان آلودگی رسوبات را در برمی گیرد. در قطب های صنعتی آلودگی به دو شکل دیده می شود. آلودگی منطقه ای مجموعه ای از آلودگی هاست که در حجم وسیع جغرافیایی رها می شود؛ مانند آلودگی هوا در منطقه عسلویه. اما در کنار آلودگی های منطقه ای، در بخش های خصوصی و قطب های پتروشیمی گاهی آلودگی نقطه ای یا مقطعی است و قسمت های مختلفی از محیط را تحت تاثیر خود قرار می دهد؛ مانند خروجی پساب ها. در این شرایط برنامه هایی برای کنترل خروجی پساب ها در نظر گرفته می شود. یکی از بالاترین توانمندی های هر منطقه توانایی اکولوژیکی آن منطقه برای خودپالایی است. منظور از خودپالایی این است که یک منطقه از نظر زیست بومی در چه شرایطی قرار دارد و چه میزان آلودگی را می تواند به طور خودکار پالایش کند. در این شرایط در نظرداشتن برنامه هایی برای توسعه اکوسیستم منطقه، ظرفیت خودپالایی منطقه را افزایش می دهد.

آیا فقط با در نظرداشتن چنین برنامه هایی می توان به هدف نهایی دست یافت یا این که عملیاتی شدن این برنامه کلید رسیدن به هدف است؟

محیط زیست یک بخش پویاست و نمی توان با استناد به داده هایی که سال گذشته داشته ایم، برنامه جامعی تعریف کنیم. ما در این پژوهشکده دو هدف کلان را دنبال می کنیم. قرار است پژوهشگاه صنعت نفت در منطقه نفت پارس یک مرکز منطقه ای راه اندازی کند که مرکز منطقه ای پارس نامیده می شود. برای راه اندازی این مرکز بخش اصلی زیرساخت هاست که باید به عنوان یکی از اولویت های ضروری مورد توجه قرار گیرد. بخش دوم، رصد فعالیت هایی است که در مناطق نفتی برای حفظ محیط زیست انجام می شود. با توجه به اهمیت منطقه خاورمیانه و خلیج فارس به دنبال ایجاد تعاملات بین المللی هستیم. مناطقی مانند خلیج فارس یک سری الزامات منطقه ای دارد و از تمام دنیا در این حوزه برای کنترل آلودگی ها مشارکت دارند و موفقیت ما در کنترل آلودگی ها در مناطق جنوبی و بویژه منطقه ویژه اقتصادی پارس می تواند نقش مهمی در حفظ جایگاه ما در این همکاری ها داشته باشد.

با توجه به این طرح ها و برنامه هایی که به آن اشاره کردید، افق آینده پژوهشکده محیط زیست و بیوتکنولوژی را چگونه ارزیابی می کنید؟

یکی از بحث هایی که سال گذشته با همکاری معاونت فناوری پژوهشگاه صنعت نفت و بسیاری از پژوهشگاه های دیگر مطرح شد، تدوین سند راهبردی زیست فناوری بود که حوزه های متعددی را شامل می شود. این سند شامل موضوعات مختلفی مانند ازدیاد برداشت میکروبی، پاکسازی به روش زیستی و کنترل آلایندگی سوخت های مختلف است که اجرای هر یک به برنامه های عملیاتی متعددی نیاز دارد. در این طرح استراتژیک بخش های مختلف و قطب های علمی و پژوهشی همکاری دارند تا از پتانسیل ها و توانمندی های کشور استفاده شود و بتوانیم در کوتاه مدت به دانش فنی فناوری هایی که در حوزه صنعت نفت کاربرد دارد دست پیدا کنیم و بتواینم طرح های متعددی را در کشور عملیاتی کنیم.

جزیره سبز سیری

یکی از طرح های مطرح زیست محیطی این پژوهشگاه طرح جزیره سبز سیری است. به طور اختصاصی، طرح وسیعی از دو سال پیش برای جزیره سیری مطرح شد تا به عنوان یک الگو شناخته شود و براساس این برنامه ها می توان جزیره سیری را به یک منطقه سبز تبدیل کرد.

در حقیقت در طرح جزیره سبز سیری برنامه ریزی های توسعه ای در نظر داریم تا بتوانیم حداقل صدمات زیست محیطی را در این منطقه متحمل شویم و به توسعه پایدار برسیم. در این صورت جزیره سیری به یک منطقه صنعتی اکولوژیک تبدیل می شود و علاوه بر ایجاد ارزش افزوده می توانیم ثروت خلق کنیم. برای این جزیره یک سند راهبردی تدوین شده که براساس آن اولویت ها هم مشخص شده است.

برای مدیریت پسماندهای جامد در این جزیره یک طرح جامع در نظر گرفته شده که در مرحله ساخت کارخانه کمپوست است تا بتوان پسماندها را به محصولی قابل استفاده در جزیره تبدیل کرد. همچنین طرح دیگری نیز برای بازیافت لجن ها و بقایای هیدروکربنی در نظر گرفته شده است.

صنعت نفت، ریخت و پاش هایی دارد که که به آلودگی های زیست محیطی از جمله آلودگی خاک منجر می شود. بنابراین ضروری است در کنار توسعه صنعت نفت فناوری های زیستی برای پاکسازی خاک های آلوده به مواد نفتی در نظر گرفته شود. اگرچه در بسیاری از جراید و نشریات خبرهایی درباره کشف باکتری های نفت خوار منتشر می شود، اما ماهیت کار به این سادگی نیست و استفاده از این باکتری های برای پاکسازی مناطق نفتی در عمل بسادگی امکان پذیر نخواهد بود.

در پژوهشگاه صنعت نفت دو فناوری برای این کار در نظر گرفته شده است. در مناطق جنوبی که اصطلاحا دو فصل هستند و تغییرات آب و هوایی در این مناطق را می توان در قالب دو فصل در نظر گرفت از یک فناوری اختصاصی برای پاکسازی خاک های آلوده استفاده می شود.

در مناطق سردسیر مانند منطقه نفتی خانگیران نیز برنامه جامعی درنظر گرفته شده است که براساس این برنامه در این مناطق از فناوری های زیستی دیگر برای پاکسازی خاک های آلوده استفاده می شود. یکی از پشتوانه های اصلی برای این کار بانک ذخیره ژنی نفت است که پژوهشگاه در اختیار دارد.

باید توجه داشت که توسعه فناوری های زیستی مستلزم وجود ذخیره های ژنی است. به عبارت دیگر، می توان براساس داده های استخراج شده از شناسایی میکروارگانیسم ها براساس تکنولوژی های روز دنیا از این موجودات برای توسعه فناوری استفاده کرد.

فرانک فراهانی جم – گروه دانش جام جم