نگاه کلی به روشهای موجود ارزیابی ریسک / سید امیر حسین علوی فر

مطالعه جامع روشهای ارزیابی و تجزیه و تحلیل ریسک بر مبنای تحقیقات علمی سالهای 2000 تا 2009 میلادی / قسمت اول نگاه کلی به روشهای موجود  ارزیابی ریسک

سید امیر حسین علوی فر – دانشجوی دکترای مدیریت ریسک دانشگاه دولتی مسکو

پس از انتشار نخستین مقاله ام در زمینه مدیریت ریسک در سایت اخبار مهندسی صنایع با عنوان ” اغلب ذی نفعان پروژه مفهوم ریسک را متوجه نمی شوند”  برآن شدم تا مجموعه مطالبی را که در زمینه روشها و متدهای ارزیابی ریسک در زمان نگارش پایان نامه ارشدم جمع آوری کرده بودم به صورت مقالات سریالی در اختیار علاقه مندان مدیریت ریسک های عملیاتی قرار دهم، چراکه معتقدم منابع فارسی به شدت در زمینه مدیریت ریسک- مدیریت بحران اندک و سنتی است و تلاش مضاعفی می طلبد تا روح تازه ای به این جنبه از فعالیت های مهندسی صنایع دمیده شود. مجموعه مقالاتی که در نظر دارم در این مجموعه در اختیار سایت اخبار مهندسی صنایع قرار دهم حاصل مرور، طبقه بندی و بررسی تطبیقی تحقیقات علمی دهه 2000 در دنیاست که بالغ بر 100 منبع معتبر مطالعاتی می شود. هدف این مطالعات نیز تعیین، بررسی، دسته بندی و طبقه بندی تجزیه و تحلیل ریسک های اصلی و تکنیکها و روش های ارزیابی ریسک می باشد. این مجموعه مقالات متشکل از دو بخش اصلی خواهد بود:
بخش نخست- شناخت و شرح روش های اصلی ارزیابی ریسک اعم از روشهای ارزیابی کمی، کیفی و ترکیبی.
بخش دوم- تجزیه و تحلیل آماری، دسته بندی و شناسایی روند استفاده و سنجش کارایی و اثر بخشی روشهای ارزیابی ریسک در مطالعات تحقیقی ژورنال Elsevier  طی سالهای 2000 تا 2009 میلادی.
بررسی تحقیقات علمی پیشین نشان داده است که تجزیه و تحلیل ریسک و تکنیک های ارزیابی به سه دسته اصلی طبقه بندی می شوند : الف- کیفی ب- کمی ج- تکنیک های پیوندی ( کیفی، کمی، نیمه کمی). ذکر این نکته خالی از لطف نیست که اغلب منابع فارسی و غالبا ترجمه ای مدیریت ریسک تنها به دسته اول و دوم اشاره می کنند و چندان به وجود دسته مستقل تکنیک های پیوندی (یا ترکیبی) هنوز پی نبرده اند. این مجموعه مقالات میکوشد تا با شرح انواع مختلف دسته روشهای پیوندی مثالهایی را هم از این روش ارائه نماید.
تکنیک کیفی بر مبنای فرایند تخمین تحلیلی و اطمینان توانایی مهندسان و مدیران می باشد. بر طبق تکنیک کمی، ریسکی به صورت کمی مد نظر قرار می گیرد که بتواند توسط روابط ریاضی تخمین زده شده و به کمک داده های تصادفی ثبت شده در محل کار، بیان گردد. تکنیک های پیوندی، این تکنیک ها پیچیدگی سطح بالایی را به دلیل مشخصه های منحصر به فردشان ایجاد کرده که از پراکندگی گسترده آن ها جلوگیری می شود. تجزیه و تحلیل های آماری مقالات منتشر شده نشان می دهد که روش های کمی ارزیابی ریسک فراوانی نسبی بیشتری (65.63%) را نسبت به دو نوع دیگر ایجاد کرده در حالی که روش های کیفی با (27.68%) رتبه دوم را دارا می باشد، علاوه بر این استفاده از روش های پیوندی به جهت پیپیدگی در فهم و اجرا در طی دوره پردازش در سطح بسیار پایینی قرار داشته است (6.69%) (P.K. Marhavilas, 8 March 2011) .
منافع عمومی در زمینه تجزیه و تحلیل ریسک به صورت جست و گریخته ای در طی سه دهه گذشته رشد چشمگیری داشته است، در حالی که تجزیه و تحلیل ریسک به عنوان یک روش موثر و جامع نمو پیدا کرده که به تکمیل و اتمام مدیریت کل تمام جنبه های زندگی مان می پردازد. مدیران بهداشت، محیط  و سیستم های زیربنایی فیزیکی تماما به ادغام تجزیه و تحلیل ریسک در فرایند تصمیم گیری شان می پردازند. علاوه بر این تطبیق همه جانبه تحلیل ریسک توسط بسیاری از رشته ها به همراه کاربرد آن ها توسط نهادهای دولتی و صنعتی در تصمیم گیری ها، منتهی به رشد بی سابقه نظریه، روش و ابزارهای عملیاتی شده است (Haimes, 2009) . علاوه بر این اخیرا در ایران مدیریت ریسک در مراکز صنعتی ذیل مطالعات پدافند غیر عامل ضرورت بسیار بیشتری نیز یافته است که توسط روشهای ارزیابی کمی و کیفی تهدیدات مترتب بر سایتهای عملیاتی در زمان جنگ و صلح اندازه گیری می شود تا ریسک های عملیاتی شناسایی و با یکدیگر مقایسه شوند.
ریسک به عنوان احتمالاتی در نظر گرفته می شود که دارایی مورد ارزیابی را تحت تاثیر مخاطراتی قرار می دهد این دارایی می تواند از جنس نرم (نرم افزاری) و یا سخت (ازنوع قابل محاسبه توسط معادل ریالی آن) باشد (Wong, 2006). این خطرات شرایط غیرایمن یا منبع بالقوه ای از رویدادهای ناخوش آیند به همراه پتانسیل خطر و ضرر هستند (Reniers, 2005). علاوه بر این در تعریفی دیگر ریسک به عنوان اقدام تحت شرایط عدم اطمینان و شدت تاثیرات و عواقب نامطلوب نیز تعریف می گردد. به طور کلی، خطر بر مبنای ویژگی مفهوم یا مراحلی تعریف می شود، که بصورت بالقوه منجر به ضرر گردد (Høj, 2002).
سیستم پیچیده انسان و تجهیزات، متشکل از انسان ها، تجهیزات و تعامل بین آنهاست که احتمالات آن توسط مدل سیستمی شرح داده می شود. نقش مدل سیستمی در مورد تجزیه و تحلیل اینکه چگونه سیستم دچار خرابی می شود و یا تحلیل تصادفات حین انجام فعالیت، بسیار ضروری می باشد. اختلاف اصلی اینجاست که آیا این اتفاقات به دلیل خرابی های خاص روی می دهد، یا مکانیسم های خطا در سیستم ایجاد اتفاقات ناخوشایند میکند. نتیجه سال ها، تلاش به منظور شرح و پیش بینی اتفاقات تعدادی از روش های قراردادی در زمینه تجزیه و تحلیل ریسک های سیستمی است که با پیش بینی سناریو های خرابی معلوم میکند چگونه اتفاقات ناگوار روی می دهند  (Hollnagel E. , 2004) (Hollnagel E. , 2006).
علاوه بر این، ارزیابی ریسک به عنوان یک فرایند سیستماتیک و مهم برای ارزیابی اثرات، تصادفات و عواقب فعالیت های انسانی بر روی سیستم هایی که به لحاظ ذات فرایندی و یا مواد مورد مصرف خطرناک بوده، میتواند ابزار مناسبی را برای سیاست “عملیات بی خطر” شرکت ایجاد کند  (Marhavilas P. K., 2007) (Marhavilas P. &., 2008).
تنوع در روش تجزیه و تحلیل ریسک به گونه ای است که تکنیک های مناسب زیادی برای هر شرایط وجود داشته و انتخاب بر مبنای سلیقه محقق با توجه به زمینه و معیارهای تحقیق صورت می پذیرد. می توان ریسک را بر مبنای کمیت در نظر گرفت که به کمک داده های تصادفی واقعی ارزیابی شده و توسط روابط ریاضی بیان می گردد.
بررسی روش تحقیقات علمی دهه اخیر میلادی، موارد زیادی از مقالات فنی منتشر شده در مورد ایمنی و تحلیل ریسک را در ارتباط با رشته های متفاوتی همچون مهندسی، داروسازی، شیمی، زیست شناسی، زمین شناسی و غیره، آشکار می کند. این مقالات مفاهیمی چون، ابزارها، فناوری ها، و روش های توسعه یافته و بخش هایی همچون برنامه ریزی، طراحی، توسعه، یکپارچگی سیستم، نمونه های اولیه، و ایجاد زیرساخت های فیزیکی؛ در قابلیت اطمینان، کنترل کیفی، و نگهداری مد نظر قرار می دهند. علاوه بر این بررسی های  این مقاله نشان می دهد که تکنیک تجزیه و تحلیل ریسک و ارزیابی به سه دسته اصلی تقسیم می شود:

الف- کیفی
ب- کمی
ج- تکنیک پیوندی ( کیفی، کمی، نیمه کمی).
تکنیک های کیفی بر مبنای فرایند تخمین تحلیلی، و توانایی اطمینان مهندسان و مدیران می باشد و غالبا با روشهای توضیحی منتج به حکم مهندسی و کارشناسانه می گردد قضاوت کارشناسانه  یا اجتهاد مهندسی را می توان برون داد این نوع تکنیک ارزیابی ریسک قلمداد نمود.  در عوض تکنیک های کمی، ریسک را بر مبنای کمیت مد نظر قرار می دهد که بر مبنای روابط ریاضی به کمک داده های تصادفی واقعی ثبت شده در محیط کار، تخمین زده می شود.
تکنیک های پیوندی، پیچیدگی زیادی را به دلیل خصوصیات منحصر به فردشان ایجاد می کنند که از پراکندگی گسترده آن ها جلوگیری می کند. شکل ذیل به شرح دسته بندی تجزیه و تحلیل ریسک های اصلی و روش های ارزیابی می پردازد. در مقالات بعدی هر کدام از انواع روشهای تجزیه و تحلیل ریسک به تفصیل شرح داده خواهد شد.

References:
Haimes, Y. Y. (2009). Risk modelling, assessment and management (3rd ed). Wiley & Sons Inc. Publication.
Høj, N. P. (2002). Risk analyses of transportation on road and railway from a European Prespective. Safety Science , 337-357.
Hollnagel, E. (2004). Barriers and accident prevention. . London : Aldershot: Ashgate Publishing limited, UK.
Hollnagel, E. (2006). Resilienceethe challenge of the unstable. In E. Hollnagel,D.D. Woods & N.Leveson (Eds), Resilience engineering: Concepts and precepts.pp. 9-17. UK, London: Aldershot: Ashgate Publishing Limited.
Marhavilas, P. &. (2008). A risk estimation methodological framework using quantitative assessment techniques and real accident’s data application in an aluminum extrusion industry. Journal of Loss Prevention in the Process Industries , 596-603.
Marhavilas, P. K. (2007). Risk estimation in the constructions worksites by using a quantitative assessment technique and statistical information of accidents. Scientific Journal of Technical Chamber of Greece , 47-60.
P.K. Marhavilas, *. D. (8 March 2011). Risk analysis and assessment methodologies in the work sites. Journal of Loss Prevention in the Process Industries , 477-523.
Reniers, G. L. (2005). Developing an external domino prevention framework: Hazwin. Journal of Loss prevention in the process industries , 127-138.
Wong, S. C. (2006). Association between setting quantified road safety targets and road fatality reduction. Accident analysis and prevention , 997-1005.