دکتر سپهری : « ما به قدر کافی پا جای پای دیگران گذاشته ایم! » گفتگوی اخبار مهندسی صنایع ایران با دکتر سپهری در خصوص کاربرد مهندسی صنایع در بهداشت و درمان

روزهای زیادی پس از پخش برنامه عمق آب و حضور پرشور جناب دکتر محمد مهدی سپهری عضو هیات علمی دانشگاه تربیت مدرس در آن برنامه، به دنبال مطرح کردن بحث کاربرد مهندسی صنایع در سیستم بهداشت و درمان بودیم.

حضور جناب دکتر سپهری در کنفراس هشتم فرصت خوبی برای انجام گپ و گفتی علمی در این خصوص با ایشان بود، مصاحبه زیر در روز نخست کنفرانس هشتم انجام شده است :

جناب دکتر، بحث کاربرد مهندسی صنایع در بهداشت و درمان از کجا شروع شد؟

حوزه مهندسی صنایع در سلامت و درمان یکی از حوزه هایی است که مغفول مانده و عملا می توان گفت که در دنیا بحث سلامت و درمان گرفتار مشکلات سیستمی است و برای رفع این مشکلات بهترین راهکار و بهترین رویکرد، دیدگاه و رویکرد های مهندسی صنایع است، خوشبختانه در دنیا متوجه این مساله شده اند و در کشورهای غربی شروع به استفاده از این حوزه ها کرده اند.

در امریکا این رشته تقریبا از سال ۲۰۰۹ ایجاد شده و آهسته آهسته در حال شکل گیری است مثلا در دانشگاه US University of Southern California رشته کارشناسی ارشد مرتبط با مهندسی صنایع شکل گرفته، در دانشگاه جورجیا تک هم در سال ۲۰۱۰ این کار را انجام داده اند، اخیرا من دیده ام که خیلی از دانشگاه های دیگر کشور های غربی و امریکا نیز این کار را انجام داده اند.

به علاوه مشکلات سیستمی باعث شده که این ها رویکرد و راهکار دیگری پیدا نکنند به دلیل اینکه سالیان سال با این مشکلات رو برو بوده اند و حالا یک مفر خیلی جدی پیدا شده، در انجمن های علمی مرتبط هم به عنوان مثال INFORMS امریکا، یک جامعه ای تحت همین نام با نام health application society  هست که در حوزه های تحقیق در عملیات فعالیت می کند و همچنین در انجمن مهندسی صنایع امریکا هم یک health system engineering society شکل گرفته و این خود نشان می دهد که نیازهای جدی در این زمینه وجود دارد، وقتی به کنفرانس مهندسی صنایع و تحقیق در عملیات نگاه می کنیم مسیر رشد مقالاتی که در ارتباط با تحقیق در عملیات در سلامت و درمان است رو به رشد بوده و از یک رشد قوی و مناسبی هم برخوردار است، بنا بر این، این عوامل نشان می دهد که نیازها خیلی جدی است.

ما هم در ایران همین کارها را انجام دادیم، خوشبختانه توسط کمیته تخصصی مهندسی صنایع که از زیر مجموعه های گروه فنی و مهندسی شورای عالی برنامه ریزی در وزارت علوم است یک دوره کارشناسی ارشد به نام مهندسی سیستم های سلامت تثبیت شده و در حال طی مراحل قانونی است که انشا ا… به طور رسمی قابل ارائه در دانشگاه های کشور، در دانشکده های مهندسی صنایع خواهد بود.

آیا کار عملی در حوزه مهندسی صنایع در بهداشت و درمان در جایی انجام شده ؟

ما از چندین سال پیش، حدود ۶، ۷ سال پیش وارد این حوزه شدیم و تعدادی پروژه ها و پایان نامه های کارشناسی ارشد و دکتری در این حوزه شروع به کار کرد، تعدادی از آن ها به انتها رسیده، تعدادی در نیمه راه است و بعضی هم تازه شروع شده است. یک حسنی که این مساله دارد این است که یک دید خوبی که در دانشجویان و فارغ التحصیلان وجود دارد دید سیستمی است، و این دید سیستمی و کلان نگر و جامع نگر اگر با رویکرد حل سیستمی و حل مساله باشد به یک بنگاه کمک خواهد کرد، حالا این بنگاه هر بنگاهی می تواند باشد، بنگاه تولیدی باشد یا بنگاه خدماتی باشد، به هر حال قطعا موثر خواهد بود. خوشبختانه مهندسی صنایع در ایران به این صورت است که هر جا که مهندسان صنایع حضور پیدا کرده اند، منشا اثر و خیر و برکت بوده اند.

اگر ما بتوانیم ورود مهندسین صنایع در حوزه بهداشت و درمان یا سلامت و درمان جدی بگیریم چندین فایده دارد، یکی اینکه از یک طرف با مسائل و ملاحظاتی که در حوزه سلامت و درمان است سیستماتیک برخورد می شود و از بعد هزینه ای، اجرایی و زمانی قطعا صرفه جویی هایی را در پی خواهد داشت و از طرف دیگر هم باعث می شود که مهندسان صنایع وظیفه اساسی که در سطح جامعه دارند به ملسه ظهور برسانند و بتوانند منشا اثر و خیر و برکت باشند.

یک نکته دیگری که وجود دارد این است که عملا اقتصاد کشور یا به طور کلی اقتصاد دنیا به سمت و سویی حرکت می کند که بخش تولید درصد کمتری از اقتصاد را به خود اختصاص می دهد و بیشتر بخش ها خدماتی است، در حال حاضر در امریکا حدود ۷۰ درصد کسب و کارها، خدماتی است، در کشور خودمان هم این رقم بالای ۵۰ درصد است، در این میان بخش خدمات بهداشت و درمان دارای سهمی عمده در بخش کسب و کارهای خدماتی است. در کشور ما نزدیک به ۸ درصد از GDP کشور را بخش سلامت و درمان تشکیل می دهد که من تصور می کنم رقم واقعی آن در حدود ۱۰ درصد باشد.

به طور کلی ۱۰ درصد اقتصاد متعلق به بهداشت و درمان است و این بخش، بخشی است که تمام آحاد جامعه با آن درگیر هستند، از قبل از تولد تا پایان زندگی هر فرد. هیچ بخشی به این اندازه در گیر نیست و با توجه به این مسائل، می طلبد که به آن توجه بیشتری داشته باشیم و پای مهندسین صنایع را خیلی جدی تر، محکم تر و استوارتر در حوزه بهداشت و درمان باز کنیم.

مهندسین صنایعی که علاقه مند هستند در این زمینه کار کنند، از کجا باید شروع کنند؟

من معتقدم افرادی که در حوزه بهداشت و درمان کار می کنند، اعم از مدیران ارشد، پزشکان، جراحان، پرستاران، تکنسین ها و سایر افرادی که در حوزه بهداشت و درمان فعالیت دارند، افراد خیلی بزگورار و خوب جامعه هستند که پذیرفته اند در این بخش کار کنند، کار کردن در این بخش واقعا نیاز به عشق و علاقه دارد و این ها افراد محترم و دوست داشتنی هستند.

من خیلی دلم می خواهد به مهندسین صنایع توصیه کنم که به این جمع بپیوندند و در کنار این بزرگواران که تعبیر من از آن ها عنوان سلامت پیشگان است، در کنار این سلامت پیشگان قرار بگیرند و بتوانند منشا اثر باشند.

بهترین راهکار در این مورد این است که مهندسین صنایع با این افراد مانوس شوند، به درمانگاه، بیمارستان یا یک مرکز بهداشتی بروند و ببیند آن ها چه مسایلی دارند، چه ملاحظاتی دارند، با واژگان و حوزه دانش یا دومین آنجا آشنا شوند و بعد حوصله به خرج بدهند،  وقتی حوصله به خرج بدهند آهسته آهسته مانوس می شوند، مثلا اگر الان یک نفر بخواهد وارد حوزه تولید شود وقتی وارد کارگاه شود شاید در روز اول و دوم یا هفته اول بتواند ملاحظاتی را تشخیص بدهد و خیلی راحت وارد حوزه کاری شود، اما در حوزه بهداشت و درمان قدری تامل و تحمل بیشتری می خواهد بنا بر این پیشنهاد من این است که مهندسان صنایع وارد این حوزه شوند، حتی اگر پزشک خانوادگی دارند یا دوستانی دارند که پزشک هستند، با آن ها صحبت کنند.

نکته مهم این است که این بزرگواران وقتشان بسیار تنگ است و عمدتا به دنبال سرویس دادن و خدمت رساندن به بیماران هستند و وقت و حوصله ای برای ارایه توضیحات مبسوط باقی نمی ماند، بنا بر این من رکن اساسی موفقیت یک مهندس صنایع در حوزه بهداشت و درمان را مشاهده می دانم، به مراکز بهداشتی و درمانی بروند و ساعت ها، روزها و هفته ها به مشاهده بپردازند تا متوجه شوند در آن جا چه می گذرد، بعد توجه آن ها را جمع کنند و آرام آرام بگویند مثلا اگر در این جا این کار را انجام دهیم خیلی بهتر است، و اگر آنجا آن کار را انجام بدهیم بهبود صورت می گیرد تا آن ها به طور ملموس تاثیر گذاری مهندسی صنایع را متوجه شوند.

سال هاست که بحث lean در مهندسی صنایع وجود دارد، همین مبحث در سلامت و درمان بسیار جدی تر است و lean health care یا سلامت ناب بحث خیلی جدی است، بحث های شش سیگما و بحث های کیفیتی نیز کاربرد زیادی در سلامت و درمان دارند، به طور کلی تمامی ابزار های مهندسی صنایع می تواند در حوزه بهداشت و درمان موثر واقع شود چرا که تمامی چارچوب های سیستمی در این حوزه وجود دارد، فقط نیاز به وقت گذاشتن و مشاهده است.

یک بحث جالب دیگری که در این حوزه وجود دارد این است که مثلا اگر بخواهید در حوزه تولید از دانش مهندسی صنایع استفاده کنید قاعدتا باید از درصد بهبود قانع کننده ای در حدود ۱۰ تا ۱۵ درصد برخوردار باشید اما در حوزه سلامت و درمان اگر شما یک درصد هم بهبود بدهید یک درصد ارزشمند است، مثلا در بیمارستانی که ۱۵ هزار عمل انجام می شود، اگر شما بتوانید یک درصد بهبود بدهید می شود ۱۵۰ بیمار. یعنی ۱۵۰ ایرانی زودتر می توانند به عمل برسند و سلامت خودشان را زودتر به دست خواهند آورد.

گاهی اوقات از من می پرسند که « حالا این کار چه اثری دارد؟! »، من می گویم اگر کاری که ما انجام می دهیم باعث شود یک بیمار ۵ دقیقه زودتر از اتاق عمل خارج شود، و این فرد متعلق به یک خانواده ۵ نفره باشد، ۲۵ دقیقه این هم وطنان زودتر خوشحال می شوند که این خیلی ارزش دارد و اصلا قابل محاسبه اقتصادی نیست، این امر هیچ وقت در حوزه تولید حاصل نمی شود، ممکن است ما بتوانیم بحث تولید را از جای دیگری وارد کنیم، اما سلامت و درمان را نمی توان!

امنیت، سلامت و درمان و تعلیم و تربیت سه رکن هر جامعه است، این ها باید درون هر جامعه ای شکل بگیرد و قطعا باید به این مساله پرداخته شود و من امیدوارم که انشا ا… پای مهندسین صنایع خیلی جدی تر به حوزه بهداشت و درمان باز شود.

آیا شما تالیفی در این زمینه دارید؟ یا قصد دارید در آینده تالیفی در این خصوص داشته باشید یا کارگاهی در این رابطه طراحی بنمایید؟

ما با تیم دانشجویی که با ما همکاری می کنند یک سری کارهایی انجام داده ایم، اولین PHD که ما در این زمینه داریم که موضوعشان زمان بندی اتاق عمل بوده انشا ا… به زودی در مقطع دکترا فارغ التحصیل می شود که ایشان عضو هیات علمی دانشگاه اصفهان شده اند، تعداد زیادی از دانشجویان کارشناسی ارشد که در این زمینه کار کرده اند فارغ التحصیل شده اند، تعداد زیادی از مقالات را منتشر کرده ایم. در حوزه های زیادی کار کرده ایم.

مثلا در درمان سنگ کلیه مقاله ما در مجله علوم پزشکی دانشگاه تهران چاپ شده، مقاله دیگری در زمینه زمان بندی داریم که در مجله advance operational research منتشر شده است، مقاله دیگری در زمینه RFID داشتیم که در مجله مدیریت سلامت چاپ شده، در حوزه بی اختیاری ادراری زنان دو کار تحقیقاتی جالب با استفاده از ابزارهای داده کاوی و هوش مصنوعی انجام شده است.

یکی از ویژگی های کارهایی که من انجام داده ام این است که حتما یک فرد متخصص از حوزه بهداشت و درمان با ما همکاری می کند، حتما یک جراح یا یک پزشک با ما همراه است. کار ما جوری پیش رفته که آن ها به این باور رسیده اند که کار ما به دردشان می خورد و در کارها با ما مشارکت می کنند، حتی در جلسات، مشاوره می دهند، کمک می کنند، در جلسات دفاع شرکت می کنند. واقعا وقتی یک پزشک، یک جراح از وقت جراحی اش می گذرد و در جلسه دفاع شرکت می کند برای ما ارزشمند است .

و باز نکته دیگری که ما مد نظر داشتیم این بوده که حتما در محیط حضور داشته ایم و هیچ وقت هیچ مساله ای را از مقاله پیدا نکردیم، ما تمام مسایلمان را از دنیای واقعی پزشکی کشور پیدا کردیم و عملا بحث هایی که ما داریم شکل می دهیم مشکل گشایی از سیستم سلامت و درمان کشور و دنیاست.

یکی دیگر از کارهایی که ما انجام می دهیم، بحث های سیستماتیک در حوزه جراحی لابروسکوپی است که انشا ا… اولین خروجی های آن دارد حاصل می شود، من الان چهار دانشجوی دکتری دارم که همه شان در حوزه بهداشت و درمان کار می کنند، تعدادی از دانشجویان هم در مقطع کارشناسی ارشد هستند. بحث اساسی که در حال حاضر داریم دنبال می کنیم، بحث بیماران کلیوی بوده و اخیرا فعالیت در زمینه بیماران قلبی نیز آغاز شده است، در بحث سکته های قلبی ورود جدی پیدا کرده ایم که اصطلاحا به آن حوزه PCI می گویند که در جامعه به آنژیوگرافی معروف است و در این زمینه یک تیم از جراحان قلب به ما کمک می کنند.

من خیلی خوشحال می شوم که همکاران مهندس صنایع ما، اساتید و دانشجویان در این حوزه وارد شوند و اگر کمکی هم از دست ما بر بیاید انجام می دهیم، انشا ا… برنامه های دیگری هم برای توسعه این رشته در کشور و در سطح منطقه و جهان داریم و انشا ا… می خواهیم حرف برای گفتن داشته باشیم و هر موقع این ها به سر منزل مقصود برسد اعلام خواهیم کرد.

من یک بحث جدی که می خواهم عرض کنم این است که ما به قدر کافی پا جای پای دیگران گذاشته ایم حالا می خواهیم خودمان جای پا درست کنیم!