به کجا چنین شتابان؟

چندی پیش به همت انجمن مهندسی صنایع ایران، نشستی با نام ” مهندسی صنایع: دیروز، امروز و فردا” برگزار شد. برگزاری این نشست انگیزه ای شد برای نگاشتن این یادداشت و دعوت به هم اندیشی برای کارامدی بیشتر تحصیلات و آموزشهای رسمی مهندسی صنایع….

در ابتدا بهتر است چند کلید واژه را با هم مرور کنیم:

کیفیت: تطابق با نیازها

کمیت: تولید یا ارائه خدمت به تعداد مورد نیاز

زمان تحویل: دوره زمانی متناسب با تقاضای مشتری

نوآوری: تغییر، تحول، بکر بودن برای تسخیر بازار و حل مشکل

فرایند: مراحل متوالی انجام یک کار برای رسیدن به نتیجه

سیستم: اجزا، روابط و هدف

بهره وری: چگونگی استفاده از منابع

اینها تقریباً واژگان کلیدی در تحصیلات و کارکردهای مهندسی صنایع هستند و برای هر محصول و خدمت و سازمانی باید به کار برده شوند. برای ارزیابی وضعیت فعلی و ترسیم آینده این رشته علمی هم لازم است از آنها استفاده کنیم و البته بیشتر با دید تحصیلات  و رسالت دانشگاهی:

کیفیت: تقریباً از لحاظ محتوا دوره های درسی شبیه آن چیزی است که در سایر جاهای دنیا یافت می شود. با آن  که سرفصل کارشناسی تفاوت کرده و گرایش های آن کاهش یافته اما درونمایه درسها و منابع بازنگری نشده اند ولی از آن مهمتر از مشتری خبری نداریم یعنی صنعت بازخوری نمی دهد و ماهم در دانشگاهها “گوش شنوایی” برای ارزیابی نیازهای شغلی به صورت سیستماتیک تعریف نکرده ایم. در کارشناسی ارشد و دکترا، سالهاست که سه گرایش اصلی یعنی صنایع- صنایع، سیستم و بهره وری و مهندسی سیستم های اقتصادی و اجتماعی تغییرات محتوایی نداشته اند و البته مکانیزم خوب مباحث منتخب بخشی از مشکل را کم کرده است. تدوین سرفصل گرایشهای جدید ارشد نظیر مالی، لجستیک، سلامت، مدیریت پروژه از اقدامات بسیار خوب بوده است و بخشی از فضا را باز کرده اما این رشته ها بیشتر در انحصار دانشگاههای دولتی است و در سطح سایر دانشگاهها محدود است. در دکترا باز هم برخی از دانشگاهها به کمک مکانیزم اختیارات هیات امنا سرفصل یا شکل دوره را تغییراتی داده اند اما سایر دانشگاهها مجبور به استفاده از جدول و سرفصل قدیمی هستند. بحث مفصلی کیفیت آموزشی و پژوهشی هریک از مقاطع لازم دارد که در این مقال نمی گنجد اما لازم است به قول دمینگ کیفیت را از حالت تصادفی و اتفاقی خارج کرد و به ذات سیستم برد.

کمیت: تولید فوق انبوه در حال اجراست. بین شش تا ده هزار نفر مشغول تحصیل در این رشته هستند. دانشگاههای دولتی که روز گاری جزیره های کیفیت بوده اند با نامهایی مانند شبانه، الکترونیکی، آموزش محور، پردیس ظرفیت های خود را به شدت افزایش داده اند. دانشگاه پیام نور، گسترشی غیر قابل تصور داشته، دانشگاههای غیر انتفاعی زیر مجموعه کنکور سراسری و بیشتر در شهرستانها اولین رشته فنی مهندسی که در آن پذیرش دانشجو می کنند مهندسی صنایع است. دانشگاههای آزاد هم تقریباً این رشته را دارند اما به دلیل هجوم آموزش عالی دولتی همراه با شهریه با کمبود دانشجو مواجه شده اند. امکان ورود به مقطع کارشناسی مهندسی صنایع اکنون تقریباً بدون کنکور امکان پذیر است اما محل و کیفیت دانشگاه و هزینه های آن متفاوت است. در تحصیلات تکمیلی، هنوز عرضه از تقاضا فاصله دارد اما رشد چشمگیری انجام شده است. کلاسهای کنکور به مقطع ارشد و دکتری منتقل شده اند و به خصوص در مقطع دکتری رقابت سخت تر است …..اما سوال این است آیا اقتصاد و رشد اقتصادی و برنامه های توسعه صنعتی و اشتغال و یا حتی بازار کار می توانند برای این جمعیت انبوه فضای کار و رشد فراهم کنند؟

زمان تحویل: تحصیلات کارشناسی حداقل چهار سال، ارشد دوسال و دکترا هم چهار سال است با اضافه کردن سربازی و زمانهای تاخیر و دوباره کاری بین ده تا پانزده سال طول می کشد تا یک دکتر و بین چهار تا هفت سال طول می کشد تا یک مهندس به صنعت اضافه شود. این اعداد در کشورهای پیشرفته نزدیک به نصف این عدد هستند. و پدیده مهاجرت و فرار مغزها که منجر به عدم تحویل دائمی می شود.

نوآوری: طراحی رشته های جدید خبر خوبی است. نوآوریها محدود به مقالات نباید شوند و لازم است روشهای بومی تعریف شوند.

استانداردهای کیفیت، رویکردهای ناب و شش سیگما، فازی و….مباحث نوی سالهای قبلتر بوده اند اما چند سالی است که مباحث نوی کمتری رواج می یابند و به خصوص کنفرانسها و سمینارها از این حیث کمرنگتر شده اند.

فرایند: نحوه ارائه دروس، تطبیق بیشتر با فناوری اطلاعات، توجه شدید به دوره های کارورزی و پروژه ها و آزمایشگاهها، توسعه کار تیمی چند رشته ای، ارتباطات بیشتر بین دانشگاهها، مجامع حرفه ای و صنعت، به روز کردن و بومی کردن منابع، آموزشهای مستمر، می تواند فرایندهای تحصیلی و پژوهشی مهندسی صنایع را ارتقا بخشد.

سیستم: نگرش سیستمی به تعامل محیط و دانشگاه و دانشجو، دریچه ارزشمندی برای توان مضاعف بخشیدن فراهم می کند.

بهره وری: ارزیابی این که همه منبع صرف چه می شوند، مدرک گیری؟ ایجاد مهندسان کارمند؟ معدل پروری؟ یا حل مساله و تربیت متخصصان واقعی پرتوان؟

خوشبختانه، اکثر استادان و دست اندرکاران و دانشجویان مهندسی صنایع نیتی غیر از خدمت ندارند و این رشته طی سی سال گذشته رشد خوبی داشته و امکان توان بخشی مضاعف از درون را دارد. به عنوان یک دانشجوی دائمی، معلم و علاقمند به مهندسی صنایع، خواستم این دغدغه ها را به هم فکری بگذارم و اقدام انجمن مهندسی صنایع ایران را به فال نیک بگیرم و از همه بخواهم تا گامی به پیش برای رشد مهندسی صنایع بردارند.

سوال را باز تکرار می کنم: به کجا؟ (هدف، رسالت، چشم انداز) و چنین شتابان( با چه سرعت و شدت و منابعی؟)